باب های عربی یکی از پایه‌ای‌ترین و در عین حال چالش‌برانگیزترین مباحث در یادگیری زبان عربی هستند؛ مبحثی که بدون تسلط بر آن، درک صحیح متن، ترجمه دقیق و جمله‌سازی حرفه‌ای تقریباً غیرممکن می‌شود. بسیاری از زبان‌آموزان عربی واژه‌ها را بلد هستند، اما به‌دلیل ناآشنایی با باب، معنای واقعی جمله را اشتباه برداشت می‌کنند. تفاوت میان «جلس» و «أجلس»، یا «کسر» و «إنکسر» دقیقاً همان نقطه‌ای است که فهم باب، ترجمه را نجات می‌دهد. باب‌ها به افعال هویت معنایی می‌دهند و مشخص می‌کنند عمل «روی دیگری انجام شده»، «با مشارکت انجام شده» یا «به صورت تدریجی رخ داده است». در این راهنمای جامع، با زبانی دقیق و آموزشی، تمام باب های ثلاثی مزید را همراه با جدول، کاربرد و مثال‌های ترجمه‌شده بررسی می‌کنیم. هدف این مقاله این است که بعد از مطالعه آن، بتوانید هر فعل عربی را در چند ثانیه تحلیل و ترجمه کنید.

 

 

 

باب های عربی چیست و چرا در یادگیری عربی حیاتی هستند؟

باب های عربی در واقع قالب‌های صرفی ثابتی هستند که ریشه سه‌حرفی فعل داخل آن‌ها قرار می‌گیرد و فعلی با ساختار جدید و معنای جدید ساخته می‌شود. هر باب فقط یک تغییر ظاهری نیست، بلکه یک «پیام معنایی» مشخص به فعل اضافه می‌کند؛ مثل متعدی شدن، مشارکت، طلب، شدت، اثرپذیری یا تدریجی بودن عمل.

اهمیت باب ها دقیقاً از همین‌جا مشخص می‌شود:

زبان‌آموزی که باب‌ها را نشناسد، معمولاً فقط معنی «سطحی ریشه» را ترجمه می‌کند، نه معنی واقعی جمله. برای مثال، فعل «جلس» یعنی «نشست»، اما «أجلس» یعنی «نشاند». اگر زبان‌آموز باب را نشناسد، جمله را کاملاً اشتباه ترجمه خواهد کرد.

 

 

 

تفاوت ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید با مثال کاربردی

 

ثلاثی مجرد چیست؟

ثلاثی مجرد ساده‌ترین شکل فعل در عربی است که در ماضی مفرد غائب فقط سه حرف اصلی دارد و هیچ حرف اضافه‌ای به آن افزوده نشده است؛ مثل:

• کَتَبَ (نوشت)

• جَلَسَ (نشست)

• خَرَجَ (بیرون رفت)

این افعال ممکن است لازم باشند یا متعدی، اما هنوز هیچ پیام اضافه‌ای مثل «طلب، مشارکت، شدت یا اثرپذیری» در خود ندارند.

 

 

ثلاثی مزید چیست؟

وقتی به همین ریشه‌ی سه‌حرفی، یک، دو یا سه حرف اضافه شود، فعل وارد باب می‌شود و به آن ثلاثی مزید می‌گویند. این حروف اضافه دقیقاً همان چیزی هستند که معنا را تغییر می‌دهند:

• جلس → أجلس (نشاند)

• خرج → أخرج (بیرون آورد)

• علم → علَّم (آموزش داد)

• غفر → إستغفر (طلب آمرزش کرد)

 

 

 

1- باب إفعال چیست و چه کاربردی دارد؟

باب إفعال یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین باب های عربی است و اگر زبان‌آموز فقط یک باب را خیلی دقیق و عمیق یاد بگیرد، بدون شک باید از همین باب شروع کند. مهم‌ترین نقش باب إفعال، تبدیل فعل لازم به فعل متعدی است؛ یعنی فعلی که فقط انجام‌دهنده دارد، به فعلی تبدیل می‌شود که روی دیگری هم اثر می‌گذارد.

به بیان ساده:

اگر بخواهیم بگوییم «کسی باعث شد کاری انجام شود»، معمولاً سراغ باب إفعال می‌رویم.

 

 

وزن باب إفعال در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	أفعَلَ
مضارع	یُفعِلُ
امر	أفعِلْ
مصدر	إفعال

 

نکته مهم:

همزه‌ی ابتدای فعل در باب إفعال همزه قطع است؛ یعنی:

• همیشه نوشته می‌شود

• همیشه تلفظ می‌شود

• در تمام صیغه‌ها باقی می‌ماند

 

 

مهم‌ترین کاربردهای باب إفعال:

 

1- متعدی کردن فعل لازم (اصلی‌ترین کاربرد):

این رایج‌ترین و مهم‌ترین کاربرد باب إفعال است.

ثلاثی مجرد	معنی	باب إفعال	معنی جدید
جلس	نشست	أجلس	نشاند
خرج	بیرون رفت	أخرج	بیرون آورد
نزل	پایین آمد	أنزل	پایین آورد
قام	ایستاد	أقام	برپا کرد

 

این‌جا دقیقاً همان جایی است که بدون تشخیص باب، ترجمه کاملاً غلط می‌شود.

 

2- ایجاد حالت یا ورود به وضعیت جدید:

در بسیاری از افعال، باب إفعال به معنی «وارد کردن به یک حالت جدید» است:

فعل	معنی
أشرکَه	او را شریک کرد
أسلمَ	مسلمان شد / تسلیم شد
أیقَظَ	بیدار کرد
أحرَقَ	سوزاند

 

3- آغاز یک عمل یا راه‌اندازی یک وضعیت:

در برخی افعال، باب إفعال مفهوم شروع و راه‌اندازی را می‌دهد:

• أطلقَ المشروعَ → پروژه را راه‌اندازی کرد

• أعلنَ القرارَ → تصمیم را اعلام کرد

• أنشأَ الشرکةَ → شرکت را تأسیس کرد

 

 

نکات مهم درباره باب إفعال:

1. اگر فعل با «أ» شروع شود و متعدی باشد، اول شک کن که باب إفعال است.

2. در ترجمه، همیشه چک کن:

«انجام داد» یا «باعث انجام شدن شد»؟

3. مصدر این باب همیشه إفعال است:

• أنزل → إنزال

• أخرج → إخراج

• أدخل → إدخال

4. افعال معتل در این باب در بعضی صیغه‌های امر دچار حذف حرف عله می‌شوند:

• أقام → أَقِمْ

• ألقی → أَلْقِ

 

 

 

2- باب تفعیل چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب تفعیل بعد از باب إفعال، دومین مورد از باب های عربی و فوق‌العاده کلیدی است که در ترجمه، آزمون‌ها و متون رسمی بسیار پرتکرار دیده می‌شود. اگر باب إفعال را «بابِ cause کردن» (باعث انجام دادن) بدانیم، باب تفعیل بیشتر بابِ شدت، تکرار و آموزش دادن است.

به زبان ساده:

باب تفعیل یعنی: «کاری را با شدت، تکرار، یا به‌صورت آموزشی انجام دادن.»

 

 

وزن باب تفعیل در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	فَعَّلَ
مضارع	یُفَعِّلُ
امر	فَعِّلْ
مصدر	تفعیل

 

نشانه‌ های این باب:

• تشدید روی عین‌الفعل (حرف وسط ریشه)
  مثال: درّسَ، علَّمَ، نظَّمَ، قدَّمَ

 

 

مهم‌ ترین کاربردهای باب تفعیل:

 

1- شدت و تکرار در انجام عمل:

یعنی کاری نه یک‌بار، بلکه با شدت یا بارها انجام می‌شود.

ثلاثی مجرد	معنی	تفعیل	معنی
کسر	شکست	کسَّر	خرد کرد، درهم شکست
ضرب	زد	ضرَّب	محکم یا مکرر زد
قطع	برید	قطَّع	تکه‌تکه کرد

 

تفاوت ترجمه بسیار مهم است:

• کسر = شکست

• کسَّر = خرد کرد، درهم شکست (شدت + تکرار)

 

2- آموزش دادن، القا کردن، انتقال مهارت:

یکی از معروف‌ترین کاربردهای باب تفعیل همین بخش است:

فعل	معنی
علَّمَ	آموزش داد
درَّسَ	تدریس کرد
ربَّی	تربیت کرد
لقَّنَ	تلقین کرد

 

این افعال تقریباً همیشه در همین باب استفاده می‌شوند، نه ثلاثی مجرد.

 

3- متعدی کردن + شدت هم‌زمان:

برخی افعال هم متعدی می‌شوند، هم معنی شدت می‌گیرند:

ثلاثی مجرد	تفعیل	تفاوت معنایی
دخل (وارد شد)	دخَّل	وارد کرد با تأکید
خرج (بیرون رفت)	خرَّج	بیرون انداخت، اخراج کرد

 

4- انجام تدریجی یک عمل:

گاهی تفعیل نشان می‌دهد عمل به تدریج و مرحله‌به‌مرحله انجام شده:

• نمَّی الاقتصاد → اقتصاد را به‌تدریج رشد داد

• طوَّرَ المشروع → پروژه را مرحله‌به‌مرحله توسعه داد

 

 

نکات مهم در باب تفعیل:

1. اگر فعل تشدید وسط داشت → اول سراغ باب تفعیل برو.

2. مصدر این باب همیشه تفعیل است:

• علَّم → تعلیم

• نظَّم → تنظیم

• قدَّم → تقدیم

3. افعال معتل در این باب سالم صرف می‌شوند:

• قوَّمَ → یُقَوِّمُ

• ربَّی → یُرَبِّی

4. تفعیل =

شدت + تکرار + آموزش + سازمان‌دهی

 

 

 

3- باب مُفاعَلَة چیست و چه کاربردی دارد؟

باب مفاعلة بابِ «مشارکت دوطرفه» است؛ یعنی فعلی که نشان می‌دهد دو طرف به‌صورت متقابل در انجام یک عمل نقش دارند. برخلاف باب إفعال و تفعیل که معمولاً «یک‌طرفه» هستند (یک فاعل روی مفعول اثر می‌گذارد)، در مفاعلة کنش بین دو طرف رد و بدل می‌شود.

به زبان ساده:

اگر معنی جمله «با هم»، «متقابل»، «رو‌در‌رو» یا «در تعامل» داشت → احتمال بسیار زیاد باب مفاعلة است.

 

 

وزن باب مفاعلة در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	فاعَلَ
مضارع	یُفاعِلُ
امر	فاعِلْ
مصدر	مُفاعَلَة یا گاهی فِعال

 

نشانه‌ی تشخیص بسیار مهم:

• وجود الف بعد از حرف اول ریشه

• مثل: قاتَلَ، جاهدَ، شارکَ، ناظَرَ

 

 

مهم‌ ترین کاربردهای باب مفاعلة:

 

1- مشارکت دو طرفه (کاربرد اصلی و حیاتی):

در این کاربرد، فعل یعنی:

«دو نفر یا دو گروه، با هم درگیر یک عمل هستند.»

فعل	معنی
شارکَ	مشارکت کرد
قاتلَ	جنگید (دو طرفه)
ناقشَ	بحث کرد
ناظَرَ	مناظره کرد
صافَحَ	دست داد

 

نکته بسیار مهم ترجمه‌ای:

• «قاتلَ» ≠ کشت

• قاتلَ یعنی: جنگید (ممکن است هیچ‌کس کشته نشود)

 

2- انجام عمل همراه با دیگری (نه لزوماً برابر):

گاهی مشارکت «کامل برابر» نیست، اما باز هم باب مفاعلة استفاده می‌شود:

• ساعدَ المعلمُ الطالبَ → معلم به شاگرد کمک کرد

• جالسَ الصدیقَ → با دوست هم‌نشینی کرد

 

3- گاهی بدون تغییر جدی نسبت به ثلاثی مجرد:

در بعضی افعال، باب مفاعلة فقط شکل رسمی‌تر یا ادبی‌تر می‌دهد:

ثلاثی مجرد	مفاعلة	تفاوت
جلس	جالس	هم‌نشینی کرد
کتب	کاتب	مکاتبه کرد

 

 

نکات بسیار مهم باب مفاعلة:

1. هر فعلی که معنی «با کسی کاری انجام دادن» بدهد → اول به مفاعلة شک کن.

2. اگر در فعل «الف بعد از حرف اول» دیدی → نشانه قوی مفاعلة است.

3. مصدرهای رایج:

• مفاعلة

• فِعال
  مثل: جهاد، قتال، نزال

4. اگر فعل «دوتا طرف درگیر دارد» ولی بابش تفعیل یا إفعال باشد → ترجمه‌ات را دوباره بررسی کن، احتمالاً غلط است.

 

 

 

4- باب تفعُّل چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب تفعُّل بابِ «عمل درونی، تلاش شخصی، خودسازی و تکلّف» است. اگر در باب تفعیل معمولاً یک نفر «روی دیگری» اثر می‌گذارد، در باب تفعُّل خودِ فاعل در درون خودش یک تغییر ایجاد می‌کند یا کاری را با زحمت، تمرین یا به‌زور انجام می‌دهد.

به زبان خیلی ساده:

تفعُّل یعنی: «خودت روی خودت کار می‌کنی.»

 

 

وزن باب تفعُّل در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	تَفَعَّلَ
مضارع	یَتَفَعَّلُ
امر	تَفَعَّلْ
مصدر	تَفَعُّل

 

نشانه‌ های تشخیص:

• ت + تشدید روی حرف وسط

• مثل: تعلَّمَ، تدرَّبَ، تحمَّلَ، تحسَّنَ

 

 

مهم‌ ترین کاربردهای باب تفعُّل:

 

1- تلاش شخصی و خودسازی (مهم‌ترین کاربرد):

در این کاربرد، فاعل خودش برای تغییر خودش تلاش می‌کند:

فعل	معنی
تعلَّمَ	یاد گرفت
تدرَّبَ	تمرین کرد
تفقَّهَ	فقیه شد، عمیق فهمید
تثقَّفَ	فرهنگ آموخت، رشد فکری کرد

 

نکته مهم:

• علَّمَ = آموزش داد (روی دیگری)

• تعلَّمَ = یاد گرفت (روی خودش)

 

2- انجام عمل با زحمت، تحمّل یا تکلّف:

در این معنا، فاعل کاری را با سختی و فشار انجام می‌دهد:

فعل	معنی
تحمَّلَ	تحمّل کرد
تصبَّرَ	صبر پیشه کرد
تجمَّلَ	خود را آراسته نشان داد
تکلَّفَ	خود را به زحمت انداخت

 

3- مطاوعه باب تفعیل (اثرپذیری غیرمستقیم):

گاهی تفعُّل نتیجه‌ی باب تفعیل است:

تفعیل	تفعُّل	معنی
کسَّرَ	تكسَّرَ	خرد کرد → خرد شد
هیَّأَ	تَهَيَّأَ	آماده کرد → آماده شد
نظَّمَ	تَنَظَّمَ	سامان داد → منظم شد

 

این بخش بسیار مهم برای ترجمه‌های متنی و قرآنی است.

 

4- عادت و حالت پایدار:

گاهی تفعُّل یعنی فاعل وارد یک حالت رفتاری دائمی شده:

• تحفّظَ علی النظام → به نظم پایبند شد

• تديَّنَ → دیندار شد

• تخلَّقَ بالأخلاق → اخلاق‌مدار شد

 

 

نکات مهم در باب تفعُّل:

1. هر فعل با «ت + تشدید وسط» → اول به تفعُّل شک کن.

2. اگر معنی «یاد گرفتن، تمرین کردن، تحمل کردن» داشت → تقریباً قطعاً تفعُّل است.

3. مصدر همیشه تفعُّل است:

• تعلُّم

• تدرُّب

• تصبُّر

4. اگر سؤال تستی بین «علَّمَ / تعلَّمَ» شک داشتی:

• اگر فاعل «معلم» بود → علَّمَ

• اگر فاعل «دانش‌آموز» بود → تعلَّمَ

 

 

 

5- باب تَفاعُل چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب تفاعل بابِ «تعامل، مشارکت تدریجی و اثر متقابل» است. اگر در مفاعلة مشارکت معمولاً مستقیم و رسمی است، در تفاعل مشارکت حالتی دوطرفه، تدریجی، گفت‌وگومحور و پویا دارد.

به زبان ساده:

تفاعل یعنی: «دو طرف به‌تدریج و در تعامل با هم کاری را انجام می‌دهند.»

 

 

وزن باب تفاعل در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	تَفاعَلَ
مضارع	یَتَفاعَلُ
امر	تَفاعَلْ
مصدر	تَفاعُل

 

نشانه‌ی تشخیص مهم:

• وجود «تَ + الف بعد از حرف اول»

• مثل: تَناقَشَ، تَبادَلَ، تَكاتَبَ، تَواصَلَ

 

 

مهم‌ترین کاربردهای باب تفاعل:

 

1- مشارکت و تعامل دوطرفه (کاربرد اصلی):

در این کاربرد، دو یا چند نفر به صورت فعال و متقابل کاری را انجام می‌دهند:

فعل	معنی
تَناقَشَ	با هم بحث کردند
تَبادَلَ	با هم رد و بدل کردند
تَكاتَبَ	با هم مکاتبه کردند
تَخاصَمَ	با هم دعوا کردند
تَواصَلَ	با هم در ارتباط بودند

 

تفاوت کلیدی با مفاعلة:

ناقَشَ = یک‌طرف بیشتر ↔ تناقَشَ = دوطرف کاملاً برابر

 

2- رخ دادن تدریجی یک عمل:

گاهی تفاعل نشان می‌دهد کاری مرحله‌به‌مرحله و به‌تدریج انجام می‌شود:

• تَزايدَ عددُ السکّانِ
  → جمعیت به‌تدریج افزایش یافت

• تَطوَّرَ الحوارُ
  → گفت‌وگو به‌تدریج پیشرفت کرد

 

3- واکنش دوطرفه و بازخورد متقابل:

در بسیاری از متون اجتماعی و روان‌شناسی، باب تفاعل دقیقاً برای «کنش و واکنش» به‌کار می‌رود:

• تَفاعَلَ الجمهورُ مع الخطاب
  → مخاطبان با سخنرانی تعامل نشان دادند

• تَفاعَلَ الطلابُ مع الدرس
  → دانش‌آموزان با درس تعامل کردند

این کاربرد برای متون آموزشی آکادمی شما بسیار طلایی است.

 

 

نکات مهم در باب تفاعل:

1. هر فعلی که معنی «تعامل، گفت‌وگو، تبادل» بدهد → تفاعل.

2. اگر وسط فعل «الفِ کشیده بعد از حرف اول» دیدی → تفاعل یا مفاعلة را بررسی کن.

3. مصدر همیشه تفاعل است:

• تبادُل

• تناقُش

• تواصُل

4. در متون جدید آموزشی و روان‌شناسی، باب تفاعل یکی از پرتکرارترین باب‌ هاست.

 

 

 

6- باب اِنفِعال چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب إنفعال بابِ «اثرپذیری، نتیجه‌ی عمل دیگران و رخ دادن بدون فاعلِ مستقیمِ آشکار» است. در این باب، معمولاً فاعلِ اصلیِ عمل ذکر نمی‌شود و تمرکز جمله روی «اتفاق افتادنِ نتیجه» است، نه روی انجام‌دهنده.

به زبان ساده و دقیق:

إنفعال یعنی: «کاری روی چیزی انجام شده و حالا نتیجه‌اش خودش ظاهر شده است.»

 

 

وزن باب إنفعال در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	اِنفَعَلَ
مضارع	یَنفَعِلُ
امر	اِنفَعِلْ
مصدر	اِنفِعال

 

نشانه‌ی تشخیص بسیار مهم:

• وجود اِن + حرکت کسره روی عین‌الفعل

• مثل: اِنکسرَ، اِنفتحَ، اِنقطعَ، اِنقلبَ

 

 

مهم‌ ترین کاربردهای باب إنفعال:

 

1- اثرپذیری و رخ دادن نتیجه‌ی یک عمل (کاربرد اصلی):

در این کاربرد، یک اتفاق بر اثر کاری که قبلاً انجام شده رخ می‌دهد، ولی فاعل ذکر نمی‌شود:

فعل	معنی
اِنکسرَ	شکسته شد
اِنفتحَ	باز شد
اِنقطعَ	قطع شد
اِنقلبَ	واژگون شد

 

این افعال لازم هستند و مفعول مستقیم نمی‌گیرند.

 

2- مطاوعه باب های عربی إفعال (پاسخ طبیعی به إفعال):

این یکی از مهم‌ترین روابط باب‌هاست:

إفعال	إنفعال	معنی
کسَرَ	اِنکسرَ	شکست → شکسته شد
فتحَ	اِنفتحَ	باز کرد → باز شد
قطعَ	اِنقطعَ	قطع کرد → قطع شد
قلبَ	اِنقلبَ	برگرداند → برگشت / واژگون شد

 

قانون مطاوعه:

اگر کسی کاری را انجام دهد (إفعال)، نتیجه‌اش معمولاً در إنفعال می‌آید.

 

3- رخ دادن طبیعی و بدون اراده مستقیم:

در بسیاری از جملات خبری و توصیفی، باب إنفعال دقیقاً برای همین مفهوم استفاده می‌شود:

• اِنکسرتِ الزجاجةُ بغیر قصد
  → شیشه بدون قصد شکسته شد

• اِنفتحَ البابُ بفعل الرّیح
  → در به‌خاطر باد باز شد

در این جملات، مهم «اتفاق» است، نه «فاعل».

 

4- کاربرد خاص در متون قرآنی و ادبی:

در قرآن و متون رسمی، باب إنفعال بسیار رایج است چون:

• فاعل مستقیم حذف می‌شود

• تمرکز روی «سرنوشتِ عمل» است

مثال مفهومی:

• اِنشقَّ القمرُ → ماه شکافته شد

 

 

افعال غیرقابل ورود به باب إنفعال (نکته طلایی)

فعل‌هایی که:

• احساسی هستند (خوشحال شدن، دوست داشتن)

• ذهنی و انتزاعی هستند

وارد باب إنفعال نمی‌شوند.

مثلاً:

• عشق → ❌ إنعشق (غلط)

• فهم → ❌ إنفهم (غلط)

 

 

نکات امتحانی بسیار مهم باب إنفعال

1. اگر ترجمه «… شد» بود و فاعل معلوم مهم نبود → إنفعال.

2. اگر پرسیدی «چه کسی این کار را کرد؟» و جواب مهم نبود → إنفعال.

3. اگر فعل هم‌ریشه‌ی إفعال داشت → به مطاوعه شک کن.

4. مصدر این باب همیشه إنفعال است:

• اِنقطاع

• اِنکسار

• اِنقلاب

 

 

 

7- باب إِفتِعال چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب إفتعال بابِ «کوشش آگاهانه، عملِ ارادی، و درگیر شدنِ فاعل با انجام کار» است. در این باب، برخلاف إنفعال که نتیجه‌ی عملِ دیگری بود، خودِ فاعل با قصد و تلاش وارد عمل می‌شود.

به زبان ساده و دقیق:

إِفتِعال یعنی: «فاعل با تلاش شخصی و اراده، کاری را انجام می‌دهد.»

 

 

وزن باب إفتعال در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	إِفتَعَلَ
مضارع	یَفتَعِلُ
امر	إِفتَعِلْ
مصدر	إِفتِعال

 

نشانه‌ی تشخیصی بسیار مهم:

• وجود «إ + ت بعد از حرف اول ریشه»
  مثل:

• إِجتهدَ

• إِکتسبَ

• إِنتخبَ

• إِقتربَ

• إِفترقَ

 

 

مهم‌ترین کاربردهای باب إفتعال:

 

1- کوشش آگاهانه و تلاش شخصی (کاربرد اصلی):

در این کاربرد، فاعل عمداً و با زحمت کاری را انجام می‌دهد:

فعل	معنی
إِجتهدَ	کوشش کرد
إِکتسبَ	به دست آورد
إِلتزمَ	پایبند شد
إِحترفَ	حرفه‌ای شد
إِستثمرَ	سرمایه‌گذاری کرد

 

تفاوت مهم با تفعُّل:

• تفعُّل → تغییر درونی

• إفتعال → اقدام عملی بیرونی

 

2- مشارکت پنهان یا درگیری شخصی با عمل:

برخی افعال باب إفتعال هم «خوددرگیری» دارند، هم نوعی مشارکت:

فعل	معنی
إِفتَرقَ	از هم جدا شدند
إِشتبكَ	درگیر شد
إِنتشرَ	پخش شد
إِنتصرَ	پیروز شد

 

3- مطاوعه و پاسخ به باب تفاعل یا مفاعلة:

گاهی فعل باب إفتعال، نتیجه‌ی یک عمل تعاملی است:

تفاعل / مفاعلة	إفتعال	معنی
تَصالَحَ	إِصطلحَ	آشتی کرد
تَفرَّقَ	إِفتَرقَ	پراکنده شد

 

 

قاعده‌ی بسیار مهم «ادغام» در باب إفتعال (نکته طلایی امتحانی)

اگر حرف اول ریشه یکی از این حروف باشد:

ص – ض – ط – ظ – د – ذ – ز – س – ش

حرف «ت» باب در آن ادغام می‌شود و فعل با تشديد نوشته می‌شود:

ریشه	شکل درست	شکل ادغامی
طلع	اٙطتلع → ❌	اِطَّلعَ ✅
صبر	اِصتبر → ❌	اِصطبرَ ✅
ضرر	اِضترب → ❌	اِضطربَ ✅
ظلم	اِظتلم → ❌	اِظطلمَ ✅

 

 

تفاوت بسیار مهم باب های عربی إفتعال و تفعُّل:

ویژگی	إفتعال	تفعُّل
نوع تلاش	بیرونی و عملی	درونی و روانی
درگیری با کار	مستقیم	غیرمستقیم
مثال	إِجتهدَ	تدرَّبَ
معنی	تلاش کرد	تمرین کرد

 

قانون:

• اگر تمرکز روی «اقدام عملی» بود → إفتعال

• اگر تمرکز روی «رشد درونی» بود → تفعُّل

 

 

نکات مهم باب إفتعال:

1. اگر فعل با «إ + ت» شروع شد → به إفتعال شک کن.

2. اگر معنی «کوشش، انتخاب، درگیری، جدایی، پیروزی» داشت → احتمال زیاد إفتعال است.

3. اگر ادغام دیدی (طّ، صّ، ضّ) → حتماً باب إفتعال است.

4. مصدر همیشه إفتعال است:

• إجتهاد

• إکتساب

• إنتصار

• إفتراق

 

 

 

8- باب اِستِفعال چیست و چه کاربردهایی دارد؟

باب إستفعال بابِ «طلب کردن، درخواست کردن، جست‌وجوی یک صفت یا رسیدن به حالتی خاص» است. اگر بخواهیم یک نشانه‌ی ذهنی ساده برای آن داشته باشیم:

إستفعال = «خواستنِ چیزی» (خواستن کار، صفت یا نتیجه)

به همین دلیل است که مشهورترین مصدر این باب «إستغفار» (طلب آمرزش) است.

 

 

وزن باب إستفعال در ماضی، مضارع، امر و مصدر:

زمان	وزن
ماضی	اِستَفعَلَ
مضارع	یَستَفعِلُ
امر	اِستَفعِلْ
مصدر	اِستِفعال

 

نشانه‌ تشخیصی قطعی:

وجود «اِستَ» در ابتدای فعل

مثل:

• اِستغفرَ

• اِستخرجَ

• اِستعملَ

• اِستفهمَ

• اِستثمرَ

هر جا «استـ» دیدی، تقریباً با قطعیت وارد باب إستفعال شده‌ای.

 

 

مهم‌ترین کاربردهای باب إستفعال:

 

1- طلب و درخواست (کاربرد اصلی و کلیدی):

در این کاربرد، فاعل چیزی را از دیگری طلب می‌کند:

فعل	معنی
اِستغفرَ	طلب آمرزش کرد
اِستأذنَ	اجازه خواست
اِسترحمَ	طلب رحمت کرد
اِستجدى	گدایی کرد، طلب کمک کرد

 

نکته ترجمه‌ ای مهم:

در این افعال، همیشه عنصر «خواستن» وجود دارد، حتی اگر در فارسی آشکار گفته نشود.

 

2- جست‌وجو و استخراج چیزی پنهان:

در این معنا، فاعل به‌دنبال بیرون کشیدن یا کشف کردن چیزی است:

فعل	معنی
اِستخرجَ	استخراج کرد
اِستنبطَ	استنباط کرد
اِستکشفَ	کشف کرد
اِستقرأ	بررسی و استقرا کرد

 

این کاربرد در متون علمی و دانشگاهی فوق‌العاده پرتکرار است.

 

3- تبدیل شدن به یک حالت یا طلب یک صفت:

گاهی فاعل می‌خواهد به یک ویژگی برسد:

فعل	معنی
اِستغنى	بی‌نیاز شد
اِستسلمَ	تسلیم شد
اِستکبرَ	تکبر ورزید
اِستضعفَ	ضعیف شمرد / ضعیف دانست

 

4- درخواست اطلاعات و پرسش:

باب إستفعال ستون افعال پرسشی رسمی است:

فعل	معنی
اِستفهمَ	پرسید
اِستوضحَ	توضیح خواست
اِستعلمَ	جویا شد

 

 

افعال معتل در باب إستفعال:

اگر حرف اول ریشه «واو» باشد:

واو ساکن می‌شود و حذف نمی‌گردد:

ماضی	مضارع	امر
اِستوْصلَ	یَستوْصلُ	اِستوْصلْ

 

اگر حرف دوم یا سوم «ی» یا «واو» باشد:

در صیغه امر حذف می‌شود:

ماضی	مضارع	امر
اِستقامَ	یَستقیمُ	اِستقِمْ
اِستلقی	یَستلقی	اِستلقِ

 

 

نکات امتحانی بسیار مهم باب إستفعال:

1. هر فعلی که با «استـ» شروع شود → تقریباً قطعاً إستفعال است.

2. اگر در ترجمه حس «درخواست، طلب، پرس‌وجو» بود → إستفعال.

3. مصدر همیشه إستفعال است:

• إستغفار

• إستعلام

• إستثمار

• إستنباط

4. اگر بین «اِجتهدَ / اِستجدى» شک داشتی:

• اِجتهدَ = تلاش کرد

• اِستجدى = گدایی کرد، درخواست کرد

 

 

 

روش تشخیص سریع باب های عربی در متن

1. اول به ابتدای فعل نگاه کنید:

• «أ» → احتمال خیلی زیاد إفعال

• «ت + تشدید وسط» → تفعُّل

• «ت + الف بعد از حرف اول» → تفاعل

• «اِن» → إنفعال

• «إ + ت» → إفتعال

• «است» → قطعاً إستفعال

2. سپس به معنی جمله توجه کنید:

• «… را کرد / باعث شد» → إفعال

• «با شدت، چندبار، آموزش داد» → تفعیل

• «با هم انجام دادند» → مفاعلة / تفاعل

• «… شد (فاعل مهم نیست)» → إنفعال

• «تلاش کرد» → إفتعال

• «درخواست کرد / خواست» → إستفعال

۳. اگر تشدید وسط فعل دیدید، اول سراغ تفعیل یا تفعُّل بروید.

4. اگر معنی جمله با «خواستن، درخواست کردن» جور بود، بدون شک إستفعال است.

 

 

 

اشتباهات رایج افراد در باب های عربی

• بسیاری از افراد باب های عربی إفعال را فقط «معادل ثلاثی مجرد» ترجمه می‌کنند، در حالی که این باب همیشه مفهوم «باعث انجام دادن» را اضافه می‌کند.

• باب تفعیل اغلب صرفاً به‌ عنوان باب متعدی شناخته می‌شود، اما در عمل بیشترین کاربرد آن در شدت، تکرار و آموزش دادن است.

• در ترجمه‌های غیرحرفه‌ ای، تفاوت میان تعلَّم (یاد گرفت) و علَّم (آموزش داد) نادیده گرفته می‌شود و جهت عمل به‌ کلی عوض می‌ شود.

• بسیاری از زبان‌آموزان تصور می‌کنند مفاعلة و تفاعل کاملاً یکسان‌ اند، در حالی که مفاعلة مشارکت رسمی و یک‌مرحله‌ای است و تفاعل تعامل تدریجی و دوطرفه.

• باب إنفعال معمولاً به‌اشتباه به‌صورت «مجهول فارسی» ترجمه می‌شود، در حالی که در عربی یک باب مستقل با معنای اثرپذیری است نه ساخت مجهول.

• افعال باب إفتعال به‌دلیل وجود ادغام (مثل اِطَّلع) زیاد اشتباه خوانده می‌شوند، در حالی که همین تشدید نشانه قطعی این باب است.

• بسیاری از زبان‌آموزان فرق بین إفتعال (کوشش عملی) و استفعال (طلب و درخواست) را در ترجمه رعایت نمی‌کنند و مفهوم جمله کاملاً تغییر می‌کند.

• در ترجمه باب تفعُّل اغلب عنصر «درونی بودن عمل» حذف می‌شود و فعل به‌اشتباه خارجی ترجمه می‌گردد.

• افعال دارای «استـ» گاهی فقط به‌صورت ساده ترجمه می‌شوند، در حالی که هسته معنایی آن‌ها همیشه خواستن، جست‌وجو یا طلب است.

• یکی از خطاهای پرتکرار این است که زبان‌آموز بدون توجه به باب، فقط دنبال معنی لغت در دیکشنری می‌گردد و معنای جمله را از دست می‌دهد.

 

 

 

نتیجه گیری

باب های عربی قلب تپنده‌ی صرف افعال در زبان عربی هستند و بدون تسلط بر آن‌ها، ترجمه دقیق، درک متن و جمله‌سازی حرفه‌ای امکان‌پذیر نیست. هر باب پیام معنایی مشخصی مثل تعدیه، مشارکت، اثرپذیری، تلاش یا درخواست را منتقل می‌کند و نادیده گرفتن آن‌ها باعث خطای جدی در ترجمه می‌شود. هشت باب اصلی (إفعال تا إستفعال) پایه‌ی اصلی افعال ثلاثی مزید را تشکیل می‌دهند و یادگیری آن‌ها یک مهارت ضروری برای هر زبان‌آموز است. اگر این باب‌ها را با روش درست تمرین کنید، سرعت تحلیل متون عربی شما چند برابر می‌شود. برای یادگیری عمیق‌تر، تمرین هدفمند و آموزش ساختارمند باب‌های عربی، می‌توانید از دوره‌های تخصصی آکادمی زبان پیرهانی استفاده کنید.